Czym jest Święto Chanuka i jakie są zwyczaje podczas żydowskiego święta świateł?

W tym artykule:

1. Czym jest Święto Chanuka?
2. Skąd wzięło się żydowskie święto świateł? Geneza Chanuki
3. Jak obchodzi się Chanukę?
4. Zwyczaje chanukowe
5. Tradycyjne potrawy na Święto Chanuka

O ile Chanuka należy do najważniejszych świąt żydowskich, to trzeba podkreślić, że nie została opisana w Torze. Z tego względu wyznawcy judaizmu klasyfikują je jako święto historyczne. W języku hebrajskim słowo „chanuka” oznacza „poświęcenie”. Używane jako nazwa święta obchodzonego przez wyznawców judaizmu, odnosi się do wydarzeń historycznych, opisanych w Księgach Machabejskich.

Czym jest Święto Chanuka?

Współcześnie Chanuka jest określana jako Hag ha-Urim, co można przetłumaczyć jako „święto świateł”. To ośmiodniowe święto, które w kalendarzu żydowskim rozpoczyna się 25 dnia miesiąca kislew. Jego koniec przypada na 2 tewet. W kalendarzu gregoriańskim okres ten przypada na przełom listopada i grudnia. Jest to więc jedno z grudniowych świąt. W 2022 roku obchody chanuki rozpoczęły się 18 grudnia.

Chanuka upamiętnia wydarzenia spisane w Księgach Machabejskich, które rozegrały się w 165 roku p.n.e. – zwycięskie powstanie i cud rozmnożenia oliwy. Żeby móc wyjaśnić genezę tego święta, warto odwołać się do historii.

Skąd wzięło się żydowskie święto świateł? Geneza Chanuki

W 320 roku, już po śmierci Aleksandra Macedońskiego, imperium króla z dynastii Argeadów zostało podzielone. Syria i Palestyna, a wraz z nimi Judea, przypadły w udziale greckiej dynastii Seleucydów. Ta, w przeciwieństwie do swojego poprzednika nie była przychylna wobec obcych kultur i wyznań. W czasach panowania Antiocha IV Epifanesa mieszkańcom Izraela narzucona została kultura helleńska i grecka religia. Jej politeistyczny charakter był całkowicie sprzeczny z żydowskim monoteizmem, którego fundamentem była wiara jednego Boga.

Szabat szalom! Poznaj tradycję żydowską

Przewodnik po świętowaniu szabatu.

Z rozkazu władcy, Żydom zabroniono posiadania Tory. Zakazano też praktykowania tradycyjnych rytuałów, w tym obrzezania chłopców. Za złamanie zakazu groziła publiczna egzekucja. W 167 roku p.n.e. ogłoszono dekret, na mocy którego Świątynia Jerozolimska stała się miejscem kultu i czci Zeusa – najważniejszego ze wszystkich greckich bogów. To wydarzenie przepełniło czarę goryczy.

Dotknięci zbezczeszczeniem świątyni Żydzi wywołali powstanie, na czele którego stanął kapłan Matiasz. Po śmierci dowódcy, powstańcom przewodził jego syn – Juda, zwany Machabeuszem. Wówczas zaczęto nazywać rebeliantów Machabeuszami. 25 kislew 165 roku p.n.e. Żydzi zdołali wyprzeć Greków. 23 lata później odzyskali niezależność.

Już sam fakt, że garstka Żydów zdołała pokonać świetnie wyszkoloną i uzbrojoną armię syryjską należało uznać za cud. Ale nie było to jedyne niezwykłe wydarzenie, które miało miejsce 25 dnia kislew. Po wyparciu najeźdźców i odzyskaniu Judei, Machabeusze oczyścili Świątynię Jerozolimską z greckich posągów i ołtarzy ofiarnych. Najważniejsze miejsce kultu wyznawców judaizmu ponownie zostało poświęcone, co upamiętnia słowo „chanuka”.

Tuż po oczyszczeniu, kapłani wznowili rytuał zapalenia menory w świątyni. Dysponowali jedynie naczyniem z oliwą, której objętość pozwalała na utrzymanie płomienia przez jeden dzień. Tymczasem siedmioramienny świecznik palił się przez osiem dni. Święto Chanuka upamiętnia te niezwykłe wydarzenia.

Jak obchodzi się Chanukę?

Jako święto historyczne, Chanuka nie jest czasem wolnym od pracy. Natomiast podobnie jak Boże Narodzenie, święto ma charakter podniosły, radosny i rodzinny.

W obchodach Chanuki kluczową rolę odgrywa światło. Rytualnym atrybutem tego święta jest chanukija, nazywana też menorą chanukową – dziewięcioramienny świecznik. Jedno ramię, określane jako szamasz (sługa), służy do podtrzymywania dodatkowego źródła światła, od którego zapala się pozostałe. Tradycja nakazuje zapalać lampki oliwne (obecnie częściej używa się świec) przez osiem kolejnych wieczorów. Każda musi palić się przez przynajmniej 30 minut.

Pierwszego wieczora zapalana jest jedna lampka, umieszczona po lewej stronie świecznika. Drugiego zapala się dwie, trzeciego – trzy. I tak do ósmego wieczora, w którym płoną wszystkie lampki lub świece umieszczone w świeczniku. Tradycyjny rytuał rozpoczyna się o zachodzie słońca lub gdy na niebie pojawią się pierwsze gwiazdy. Rodzina zapala wspólny świecznik lub każdy zapala swoje światełka. Najczęściej lampki zapala jeden członek rodziny w imieniu wszystkich swoich bliskich.

Zapaleniu świec towarzyszą tradycyjne pieśni i błogosławieństwa. Wszyscy domownicy muszą wyrecytować Hanerot Halelu, tekst nawiązujący do znaczenia rytuału.

Tradycja zapalania świec służy ogłoszeniu światu chanukowego cudu. Z tego względu, chanukija musi stać w oknie, w taki sposób, by jej światło wydostawało się poza dom lub mieszkanie i było widoczne nie tylko dla domowników. Jeżeli układ okien nie pozwala na odpowiednie ustawienie świecznika, dozwolone jest umieszczenie go w drzwiach wejściowych do domu.

Co istotne, chanukija może być używana wyłącznie w celach rytualnych. Zabronione jest używanie świecznika do oświetlania pomieszczeń czy podpalania innych świec.

Zwyczaje chanukowe

Tak jak chrześcijańskie Boże Narodzenie, Chanuka wiąże się ze zwyczajem wręczania dzieciom prezentów. Wszystkie osiem dni święta należy spędzić w gronie najbliższych, oddając się niezbyt hucznej zabawie.

Plac zabaw, czyli czym się bawią dzieci na świecie

Niektóre powstają z prostych przedmiotów, inne są dziełami sztuki, a nawet stają się symbolami krajów. I wszystkie sprawiają mnóstwo frajdy, nie tylko dzieciom! To, że opisane przez nas ...

Dorośli domownicy najczęściej zasiadają do gry w karty. Dla najmłodszych przewidziana jest inna rozrywka. W czasie Chanuki, dzieci zwykle grają w drejdel. Pod tą nazwą kryje się tzw. świąteczny bączek, na którego ściankach umieszczone są hebrajskie litery. W sumie jest ich cztery: szin, hej, gimel i nun. Do każdej z nich przypisana jest wygrana lub przegrana, więc gra ma charakter typowo losowy. Gdy wylosowana zostanie litera nun, każdy uczestnik musi dołożyć się do banku. Gdy obracający wylosuje literę gimel, zgarnia całą pulę. Hej pozwala wygrać połowę puli, a szin nakazuje oddanie jednego przedmiotu.

Słowa „pula” i „bank” nie zostały użyte przypadkowo, bo dzieci nie grają „o pietruszkę”. Stawką w grze w świątecznego bączka są czekoladowe monety (gelt) lub inne łakocie.

Tradycyjne potrawy na Święto Chanuka

Jak każde podniosłe święto, także Chanuka jest celebrowana przy suto zastawionym stole. W ciągu ośmiu dni świątecznych, spożywa się przede wszystkim słodkie i tłuste przysmaki – smażone na oleju. Nic dziwnego, w końcu u podstaw święta światła leży cud rozmnożenia oliwy.

Do tradycyjnych chanukowych przysmaków należą sufganijot. Pod tą obco brzmiącą nazwą kryją się doskonale nam znane pączki nadziewane konfiturą i posypane cukrem pudrem. Ten przysmak największą popularnością cieszy się w Izraelu.

Kolejny przysmak, który każdego roku trafia na chanukowe stoły, to lateks. To kolejna obca dla nas nazwa, która skrywa danie znane i lubiane, mające mocną pozycję w polskiej tradycji kulinarnej – placki ziemniaczane. Teoretycznie ten wytrawny przysmak ma niewiele wspólnego ze słodkimi pączkami. Jednak łączy je jeden wspólny mianownik – sufganijot i lateks smaży się na oleju.

W poprzednich stuleciach na chanukowych stołach niepodzielnie królowała pieczona gęś. Mięso tego ptaka także ma pewien wymiar symboliczny, bo przecież cechuje się dużą zawartością tłuszczu. Należy jednak wspomnieć, że zwyczaj podawania pieczonej gęsi przy okazji Chanuki jest obecnie znacznie mniej rozpowszechniony niż kiedyś.

W tradycję święta świateł wpisane są też potrawy z sera, które także stanowią odwołanie do historii. Jak głosi legenda, Judyta z rodu Hasmoneuszy miała częstować serem Holofernesa – wodza asyryjskiej armii. Ten przysmak miał wywołać u niego pragnienie, które mogły ugasić tylko ogromne ilości wina. Upojony alkoholem generał zapadł w głęboki sen. Judyta wykorzystała ten moment i obcięła mu głowę. To wydarzenie miało stać się bezpośrednią przyczyną klęski armii asyryjskiej. Na pamiątkę tego wydarzenia, w trakcie Chanuki podaje się naleśniki z serem, bułeczki z serem i różnego rodzaju serniki.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.