10 najstarszych uniwersytetów w Europie – w jakich okolicznościach powstały?

W tym artykule:

1. Uniwersytet w Maceracie, 1290 r.
2. Uniwersytet w Coimbrze, 1290 r.
3. Uniwersytet w Sienie, 1240 r.
4. Uniwersytet Neapolitański im. Fryderyka II, 1224 r.
5. Uniwersytet Padewski, 1222 r.
6. Uniwersytet w Salamance, 1218 r.
7. Uniwersytet w Cambridge, 1209 r.
8. Uniwersytet Oksfordzki, 1096 r.
9. Uniwersytet Paryski, XI w.
10. Uniwersytet Boloński, 1088 r.

Powszechnie przyjęło się nazywać średniowiecze „wiekami ciemnymi”. Taka opinia ukształtowała się już w epoce renesansu, gdy ówcześni humaniści zaczęli rościć sobie prawa do określania się mianem bezpośrednich spadkobierców antyku. Czy jednak wiesz, że to właśnie czasy średniowieczne dały początek europejskiemu szkolnictwu wyższemu? Wszystkie najstarsze uczelnie powstały właśnie w tej epoce. Początkowo były to szkoły katedralne, w których duchowni zdobywali wiedzę z zakresu filozofii, teologii i prawa kanonicznego. Z czasem, w placówkach zaczęły kształcić się także osoby świeckie.

Uniwersytet w Maceracie, 1290 r.

Listę 10 najstarszych uniwersytetów w Europie otwiera Uniwersytet w Maceracie, we włoskim regionie Marche. Instytucja została ustanowiona 1 lipca 1540 roku, gdy bullą przypieczętowaną przez papieża Pawła III usankcjonowano prawnie 4 wydziały: filozofii, teologii, nauk prawnych i medycyny. Trzeba jednak wyraźnie zaznaczyć, że pierwszy wykład – kurs prawa Giuliosa de Montegranaro – odbył się w Maceracie w 1290 roku.

Gdy powstało Królestwo Włoch, szkoła powoli zaczynała tracić na znaczeniu. Jako pierwszy zamknięto wydział teologiczny, a po krótkim czasie w murach uniwersytetu funkcjonował już wyłącznie wydział prawa. Ponowny rozkwit niegdyś prestiżowej instytucji jest datowany na dwudziestolecie międzywojenne. W 1964 roku otwarcia doczekały się wydziały filozofii i literaturoznawstwa, a w 1969 roku szkoła zaczęła kształcić w kierunku pedagogicznym.

Uniwersytet w Coimbrze, 1290 r.

Kolejne miejsce na liście przypadło w udziale najstarszej uczelni wyższej w Portugalii. Szkoła rozpoczęła swoją działalność w 1290 roku, jako studium generalne (szkoła o randze międzynarodowej). Jej założycielem był Dionizy I Rolnik – szósty król Portugalii i wybitny humanista.

Początkowo uniwersytet nie mieścił się w Coimbrze, a w Lizbonie. Konieczność przeniesienia instytucji była następstwem konfliktu środowiska akademickiego z mieszkańcami stolicy. W 1308 roku placówkę przeniesiono do Coimbry, na malownicze wzgórze, z którego rozpościera się wspaniała panorama. W XVI wieku zaczęły powstawać różne kolegia, dzięki czemu Coimbra zyskała status miasta akademickiego.

Uniwersytet w Sienie, 1240 r.

Wracamy do Italii. Kolejne miejsce na naszej liście zajmuje Uniwersytet w Sienie, zlokalizowany w samym sercu malowniczej Toskanii. Początki jednej z najstarszych uczelni wyższych we Włoszech sięgają 1240 roku. Świadczy o tym najstarszy odnaleziony dokument (datowany na 26 grudnia 1240 r.), w którym szczegółowo określono model prawny szkoły, opierający się bezpośrednio na organizacji gminy. Mieszkańcy, którzy wynajmowali pokoje studentom, mieli prawny obowiązek uiszczania opłaty na rzecz miasta, z której finansowano wynagrodzenia dla nauczycieli.

16 września 1357 roku, gdy cesarz Karol IV podpisał oficjalny dyplom, uczelnia zyskała status uniwersytetu Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Dokument umożliwił nadawanie stopni naukowych na niemal wszystkich wydziałach szkoły. Niemal, bo jedynym wyjątkiem był wydział teologiczny.

Uniwersytet Neapolitański im. Fryderyka II, 1224 r.

Pozostajemy we Włoszech. Kolejna najstarsza uczelnia wyższa w Europie to Uniwersytet w Neapolu. Powstał 5 czerwca 1224 roku, kiedy Fryderyk II – król Sycylii z dynastii barcelońskiej – wydał edykt instytucyjny w Syrakuzach.

Uniwersytet w Neapolu działa według dość nietypowego modelu. Była to szkoła państwowa, zachowująca niezależność od Kościoła. Należy jednak podkreślić, że nie uchroniła się całkowicie przed ingerencją klerykalną, zwłaszcza w sferze kulturalnej. Uniwersytet miał charakter zamknięty i panowały w nim surowe reguły. Studenci i profesorowie mieli zakaz opuszczania szkolnych murów.

Po latach prestiżowa niegdyś szkoła zaczęła tracić swoją pozycję. Swoją renomę zaczęła odbudowywać dopiero pod koniec XVI wieku. Na początku XIX wieku w szkole działało pięć wydziałów: matematyki i fizyki, literatury i filozofii, teologii, medycyny i prawa. Wtedy też powstało obserwatorium astronomiczne, ogród botaniczny i muzeum minerałów i zoologii. W 1992 roku uniwersytet został nazwany imieniem Fryderyka II.

Uniwersytet Padewski, 1222 r.

Kolejny najstarszy uniwersytet w Europie jest jednocześnie drugim najstarszym we Włoszech. Uniwersytet Padewski, bo o tej instytucji mowa, został założony w 1222 roku, przez profesorów i uczonych, którzy w poszukiwaniu swobody i wolności akademickiej opuścili konserwatywny Uniwersytet Boloński. Zgodnie z tą ideą, od samego początku działalności uczelnię charakteryzuje całkowita wolność opinii i myśli.

W 1399 roku uniwersytet został podzielony na dwie instytucje: Universitas Iuristarum i Universitss Artistarum. Pierwsza kształciła w dziedzinie teologii, prawa cywilnego i kanonicznego. Natomiast druga zajmowała się retoryką, medycyną, dialektyką, astronomią i filozofią. Szkoła ponownie stała się jedną uczelnią dopiero w 1813 roku.

Uniwersytet w Salamance, 1218 r.

Z Italii przenosimy się do Hiszpanii. Kolejne miejsce na naszej liście zajmuje Uniwersytet w Salamance. Istnieją przesłanki, które pozwalają przypuszczać, że instytucja działała już w 1130 roku. Jednak za oficjalną datę utworzenia uczelni uznaje się rok 1218, kiedy Alfons IX nadał placówce przywilej królewski.

Od początku istnienia szkoła działała w oparciu o boloński korporacyjny model nauczania, który dawał studentom możliwość czynnego uczestniczenia w życiu i organizacji instytucji. Największy nacisk kładziono na kształcenie w dziedzinie prawa kanonicznego, cywilnego i sztuk wyzwolonych.

Uniwersytet w Cambridge, 1209 r.

Przenosimy się do wschodniej Anglii, gdzie w 1209 roku powstała uczelnia wyższa, która do dziś cieszy się statusem jednej z najbardziej prestiżowych na świecie. Mowa o Uniwersytecie w Cambridge, drugim najstarszym w Anglii.

Tradycje Uniwersytetu w Cambridge sięgają VII w., kiedy irlandzcy mnisi zakładali szkoły klasztorne. Uczelnia została założona przez profesorów i studentów, którzy opuścili pobliski Uniwersytet Oksfordzki. Nowa instytucja początkowo pozostawała w jego cieniu i reprezentowała kierunek dydaktyczny w stu procentach charakterystyczny dla szkoły w Oksfordzie. Pewną autonomię zyskała w 1214 roku. Jednak dopiero 104 lata później uniwersytet został uznany przez papieża Jana XXII za całkowicie niezależne studium generalne.

Uniwersytet Oksfordzki, 1096 r.

Najstarszy uniwersytet w Anglii do dziś cieszy się opinią jednego z najlepszych i najbardziej prestiżowych na całym świecie. Dokładna data założenia Uniwersytetu Oksfordzkiego nie jest znana. Dynamiczny rozwój instytucji jest datowany na 1167 rok, kiedy Henryk II wydał Anglikom zakaz pobierania nauki na Uniwersytecie Paryskim. Istnieją jednak przesłanki, które pozwalają przypuszczać, że wykłady były prowadzone w Oksfordzie już w 1096 roku.

Dziś Uniwersytet Oksfordzki cieszy się niemałym poważaniem. Nic dziwnego, bo środowisko naukowe Oksfordu odegrało ważną rolę w rozwoju wielu dziedzin nauki. Warto jednak wiedzieć, że we wczesnej historii tej instytucji pojawia się wiele mrocznych momentów.

W średniowieczu mieszkańcy miast najczęściej nie żyli w zgodzie ze środowiskami akademickimi. Tak było też w Oksfordzie. W 1209 roku jeden ze studentów został oskarżony o gwałt. Domniemany sprawca zbiegł, ale mieszczanie schwytali trzech jego przyjaciół. Na rozkaz króla Jana cała trójka została stracona. To wydarzenie sprawiło, że wielu uczonych opuściło nieprzyjazny Oksford. Część z nich założyła Uniwersytet w Cambridge.

Uniwersytet Paryski, XI w.

Dokładna data powstania Uniwersytetu Paryskiego nie jest znana. Już w XI wieku w Paryżu działały szkoły katedralne (Notre-Dame) i klasztorne (św. Wiktora i św. Genowefy). Przy klasztorze św. Genowefy powstała dzielnica szkolna. W 1136 roku, biskup Paryża nadał jej (podobnie jak paryskim szkołom) pierwsze statuty i powierzył nadzór nad nimi specjalnie powołanemu do tego celu urzędnikowi (scholastykowi).

Można więc powiedzieć, że początek akademickiej historii Paryża sięga XI wieku. W kolejnym stuleciu stworzono podwaliny instytucjonalne, na których oparł się późniejszy uniwersytet.

Uniwersytet Paryski wykształcił unikatowy model instytucjonalny. Podlegał miejscowemu biskupowi, który wpływał na dobór nauczanych treści. Obowiązujące reguły można było porównać do zakonnych. Rektora wybierano z grona nauczycieli. To właśnie ten system stał się podstawą ustroju współczesnych uniwersytetów.

Uniwersytet Boloński, 1088 r.

Najstarszy uniwersytet w Europie jest znacznie bardziej wiekowy niż najstarsze metro na świecie. Instytucja powstała w 1088 roku, niejako na drodze podstępu. W średniowieczu prawa do studium generalnego miały wyłącznie miasta stołeczne, królewskie i cesarskie. Bolonia nie miała takiego statusu, ale Bolończycy zdołali obejść ten problem.

W XI w. zaczęto rozgłaszać legendę, według której cesarz Teodozjusz II miał zburzyć miasto. Upomniany przez św. Ambrożego, miał odbudować Bolonię, a by uczynić zadość za krzywdy, miał nadać miastu uczelnię. By uwiarygodnić legendę, sfałszowano nawet dokument potwierdzający ufundowanie uczelni bolońskiej. W ten sposób ranga Bolonii została podwyższona do miasta cesarskiego.

Historia bolońskiej szkoły prawniczej rozpoczyna się w XI wieku. Pod koniec stulecia, w Bolonii działały już dwie szkoły, jedna dla studentów z Italii, druga dla przybyszów. To właśnie wtedy zaczął tworzyć się faktyczny uniwersytet. W 1158 roku Fryderyk I Barbarossa wydał dokument Constitutio Habita, który prawnie uznał Uniwersytet Boloński za miejsce, gdzie nauka może rozwijać się w sposób niezależny.

Nasz ekspert

Artur Białek

Dziennikarz i redaktor. Wcześniej związany z redakcjami regionalnymi, technologicznymi i motoryzacyjnymi. W „National Geographic” pisze przede wszystkim o historii, kosmosie i przyrodzie, ale nie boi się żadnego tematu. Uwielbia podróżować, zwłaszcza rowerem na dystansach ultra. Zamiast wygodnego łóżka w hotelu, wybiera tarp i hamak. Prywatnie miłośnik literatury.