Sand Canyon-Castle Rock

Od 24 kwietnia do 5 czerwca 2013 roku przeprowadzono trzecią fazę Projektu Archeologicznego Sand Canyon-Castle Rock. Projekt realizowany jest w południowo-zachodniej części Kolorado, USA, w regionie Mesa Verde na Południowym Zachodzie USA. Badania projektu przeprowadzono w kanionach Sand Canyon i Rock Creek Canyon, należących do utworzonego w 2000 roku parku przyrodniczo-kulturowego Canyons of the Ancients National Monument.
Badania trzeciego sezonu Projektu Archeologicznego Sand Canyon-Castle Rock poświęcone były przede wszystkim dokumentacji pozostałej, niezbadanej wcześniej części starożytnych osad. Stanowiska te, wraz z innymi z kilku pobliskich kanionów (w sumie około czterdziestu małych osad), wraz z dużą osadą, Castle Rock Pueblo, tworzyły zespół osad kultury Pueblo w XIII wieku n.e. Był to jeden z sześćdziesięciu podobnych mikroregionów osadniczych, które funkcjonowały wówczas na pograniczu dzisiejszych stanów Utah i Kolorado i rozwinęły się w złożone społeczności, które utrzymywały ze sobą i z innymi terenami rozległe kontakty handlowe.

Był to z jednej strony okres dużego rozwoju kultury Pueblo, ale jednocześnie zmian klimatycznych i środowiskowych oraz wzmożonych konfliktów i walk, dlatego też funkcjonowanie takiego mikroregionu osadniczego było możliwe jedynie dzięki zamieszkiwaniu w większych osadach, gdzie można było liczyć na skuteczniejszą obronę przed napastnikami i gdzie wznoszono mury obronne, wieże i podziemne tunele. Przypomina to niekiedy obronne zamki ze średniowiecznej Europy. W przypadku mniejszych osad budowano je (podobnie zresztą jak większe osady) w bardzo trudno dostępnych miejscach, m.in. w niszach skalnych na stokach stromych kanionów (to tzw. osady klifowe), do których prowadziła często wyłącznie jedna droga, a końcowy etap można było pokonać tylko po drabinie. Wydaje się, że mniejsze osady położone blisko siebie mogły także przetrwać dzięki wzajemnej pomocy i ścisłej współpracy, w tym doskonałej komunikacji wzrokowej i wzajemnego ostrzegania się przed wrogami (m.in. dymem lub lustrami z pirytu w czasie dnia lub ogniem w nocy-eksperymentalne potwierdzenie tej możliwości zaplanowane jest na przyszły sezon badawczy, w 2014 r.).

Podczas badań zastosowano standardową metodykę z poprzednich sezonów, polegającą przede wszystkim na sporządzeniu dokładnych planów stanowisk, dla których nie było w ogóle lub istniały niekiedy jedynie schematyczne plany z lat 70. i 80. XX wieku, jak również na dokumentacji rysunkowej i fotograficznej (w tym fotogrametrii). Dodatkowo, dla lepszego rozpoznania, w większości stanowisk zastosowano nieinwazyjne badania geofizyczne. Badania te mają bardzo duże znaczenie dla poznania faktycznej wielkości osad, których pozostałości w postaci kamiennej architektury dzisiaj widoczne są w większości tylko w niszach skalnych, znajdujących się na stromych ścianach kanionów.

Badania geofizyczne przeprowadzano poniżej schronisk i nisz skalnych, na stokach kanionów lub na wypłaszczeniach pod schroniskami skalnymi. Wyniki badań geofizycznych są bardzo obiecujące, pokazują, że zasięg osad wokół Castle Rock Pueblo nie ograniczał się jedynie do wnętrz nisz skalnych, ale duża część budynków znajdowała się także poza nimi, jednak ruiny tych budynków dzisiaj są skryte pod powierzchnią ziemi. Badania geofizyczne mają pomóc w odpowiedzi m.in. na pytanie o demografię poszczególnych stanowisk i całego zespołu osadniczego, już teraz sugerują one dużo większe zagęszczenie osadnictwa i liczbę ludności w badanym mikroregionie i poza nim niż przypuszczano do tej pory.

Tegoroczny sezon przyniósł także odkrycie licznych przykładów sztuki naskalnej, w tym malowideł i petroglifów, nieznanych wcześniej archeologom amerykańskim i służbie parku oraz murali, czyli kolorowych tynków i malowideł ścian budynków. Na sztukę naskalną odkrytą przez nasz projekt składają się m.in. malowidła ze stanowiska 5MT264 (zwanego też The Gallery) w Rock Creek Canyon przedstawiające trójkątne i trapezoidalne postacie malowane białym i czerwonym kolorem z rękoma spuszczonymi wzdłuż tułowia lub wzniesionymi do góry w geście tzw. oranta. Jedna z postaci ma słabo zachowany pióropusz (widoczny dopiero po analizie zdjęć za pomocą programów graficznych i filtrów). Przedstawienia trójkątnych i trapezoidalnych postaci (czasem z ptakiem na ramieniu) są charakterystyczne dla wcześniejszych okresów i interpretowane są często jako przedstawienia szamanów. Na stanowisku The Gallery zadokumentowano także malowidła (w kolorach brązowym, białym i żółtym) ścian w jednym z budynków. Wydaje się, że były one umieszczone przy samej podłodze, do wysokości połowy pomieszczenia pierwszego piętra tego pokoju i przedstawiają głównie symbole geometryczne, symbolicznie przedstawionego węża (symbol płodności i urodzaju ziemi) oraz trzy ptaki, prawdopodobnie indyki, hodowane wówczas przez społeczności Pueblo.

Z kolei na stanowisku 5MT129, w ostatnim dniu badań, odkryto cały panel z przedstawieniami geometrycznymi m.in. spiralami, liniami czy prostokątnymi wgłębieniami. Dla tego panelu, jak też innych miejsc są również charakterystyczne podłużne, głębokie nacięcia przez niektórych badaczy amerykańskich uważane za miejsca ostrzenia siekier lub, co wydaje się bardziej prawdopodobne, a zaproponowane przez jednego z członków naszej ekspedycji, śladami po ostrzeniu narzędzi, które mogły służyć właśnie do wykonywania rytów naskalnych. Stanowisko to zaplanowane jest do szczegółowego zbadania na początku przyszłego sezonu.

Również przy okazji badań geofizycznych, które prowadziliśmy na stanowisku w Sandstone Canyon, oddalonym o kilkanaście kilometrów od naszego skupiska osadniczego udało nam się zadokumentować liczne przykłady petroglifów, których interpretacją i szczegółowymi badaniami stanowiska mamy się zająć w przyszłości. Najbardziej widocznym w krajobrazie elementem tego stanowiska jest wysoka na kilka i długa na ponad 126 metrów skalna ściana prawie w całości pokryta rytami naskalnymi i w niektórych przypadkach malowidłami. Badania geofizyczne miały przynajmniej częściowo odpowiedzieć na pytanie, czy pod powierzchnią ziemi znajdują się ślady jakichś konstrukcji i budynków, ponieważ bardzo zastanawiającym jest fakt istnienia ogromnej ilości przykładów petroglifów datowanych na różne okresy i jednocześnie brak śladów osadnictwa na powierzchni ziemi, łącznie z brakiem jakichkolwiek zabytków ruchomych w postaci ułamków ceramiki, czy też fragmentów narzędzi krzemiennych. Wydaje się, że doszło tutaj do dużego nagromadzenia osadów ziemi, być może w wyniku nawet jednorazowej powodzi i późniejszej akumulacji ziemi. Pierwsze wyniki badań geofizycznych są bardzo obiecujące, wskazujące na prawdopodobne istnienie pod powierzchnią zabudowy, położonej dość blisko skalnej ściany klifu. Mamy nadzieję, że w przyszłym sezonie uda się to zweryfikować dzięki już zaplanowanym wykopaliskom.

Przedstawienia sztuki naskalnej na tym stanowisku ścianie wstępnie datowane są ok. III-V wieku n.e. (kultura Anasazi-Pueblo), aż do okresu historycznego i pojawienia się na tym terenie przodków Indian Ute. Petroglify przedstawiają głównie pojedyncze motywy geometryczne, symbole klanowe (najczęściej pojawia się tu łapa niedźwiedzia), pojedyncze postacie ludzi i zwierząt oraz rozbudowane sceny, m.in. walk, ale także polowań na duże zwierzęta, głównie jelenie i bizony. Oczywiście, prawie przy każdym panelu ze sztuką naskalną znajdują się także współczesne graffiti, przede wszystkim inicjały i podpisy osób odwiedzających te stanowiska od końca XIX wieku.

Wyjazd na badania do Kolorado, to oprócz badań archeologicznych, również poznawanie współczesnej kultury Indian Pueblo oraz historii i zwyczajów innych plemion z Południowego Zachodu USA. Studenci biorący udział w badaniach projektu w 2013 r. mieli okazję m.in. kilkukrotnie gościć w rezerwacie Indian Ute, który położony jest kilka kilometrów od terenu badań projektu. Członkowie projektu uczestniczyli w uroczystościach plemiennych związanych z dorocznymi uroczystościami Tańca Niedźwiedzia oraz wzięła udział w projekcie koedukacyjnym z uczniami z grupy tzw. trudnej młodzieży, w szkole średniej w rezerwacie Indian Ute. Dzięki temu młodzi Indianie Ute mieli okazję dowiedzieć się czegoś o historii Polski, a studenci z Polski zapoznać się z historią i kulturą współczesnych Indian Ute. Część zespołu wraz z przewodnikiem indiańskim wspięła się na masyw świętej dla Indian góry, na szczycie której, jak twierdzą sami Indianie, nie było wcześniej żadnych Europejczyków.

Studenci uczestniczący w projekcie uczestniczyli również w szkoleniach z zakresu analizy i sposobów konserwacji oraz przechowywania zabytków archeologicznych w laboratoriach ośrodka archeologicznego Crow Canyon Archaeological Center oraz Bureau of Land Management, współpracowników polskiego projektu.

Badania Projektu w sezonach 2011-2013 finansowane były przez Instytut Archeologii i Wydział Historyczny Uniwersytetu Jagiellońskiego, Konsulat Generalny Stanów Zjednoczonych w Krakowie, Bureau of Land Management w Kolorado oraz sponsorów komercyjnych: Air Liquide oraz Krajowa Spółka Cukrowa S.A.
Serdecznie dziękujemy National Geographic Polska za objęciem patronatem medialnym naszego Projektu!