Świętokrzyski Park Narodowy to przede wszystkim Łysogóry. Ciekawe wcale nie z powodu czarownic

W tym artykule:

1. Historia Świętokrzyskiego Parku Narodowego
2. Osobliwości świętokrzyskiej geologii
3. Charakterystyczne zespoły roślinne
4. Bogactwo świata zwierząt
5. Obiekty, które warto zobaczyć

Świętokrzyski Park Narodowy powołany został do ochrony najcenniejszych obszarów Gór Świętokrzyskich. Gór niewysokich, najstarszych w Polsce, po raz pierwszy wypiętrzonych w kambrze, czyli 0,5 mld lat temu. Jest to teren ciekawy z wielu względów – przyrodniczych, historycznych i kulturowych. Choć dla parku narodowego najistotniejsze są oczywiście te pierwsze. Siedziba dyrekcji mieści się w Bodzentynie, zaś parkowe Muzeum Przyrodnicze w poklasztornych zabudowaniach na Świętym Krzyżu, czyli Łysej Górze.

Historia Świętokrzyskiego Parku Narodowego

Można przyjąć, że zaczątkiem Świętokrzyskiego Parku Narodowego był utworzony w 1920 r. rezerwat ścisły Chełmowa Góra. Jego celem była ochrona kompleksu leśnego z naturalnym stanowiskiem modrzewia polskiego. Cztery lata później doszedł rezerwat na Łysicy (614 m n.p.m.) i Łysej Górze (504 m), czyli dwóch najwyższych szczytach całego pasma.

W 1932 r. wspomniane rezerwaty powiększono i dodano kolejny, na Miejskiej Górze. Ochronie podlegało wówczas 1347 ha terenu, który stał się trzonem późniejszego Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Ostatnim terytorialnym zyskiem parku było przyłączenie w 1996 r. 1560 ha fragmentu Pasma Klonowskiego oraz kompleksu Zapusty. Dziś park ma 7694 ha, zaś powierzchnia jego otuliny wynosi 20038 ha.

Osobliwości świętokrzyskiej geologii

Na niewielkiej powierzchni Gór świętokrzyskich możemy obserwować utwory skalne pochodzące z wielu epok geologicznych:

• ery paleozoicznej (budują najwyższe partie gór, to z kambryjskich piaskowców powstały gołoborza),
• kenozoicznej (trzeciorzęd i czwartorzęd),
• mezozoicznej (trias).

Łysogórskie piaskowce łupki i kwarcyty to najstarsze powierzchniowe skały w Polsce.

Wspomniane gołoborza to znajdujące się w na stokach blisko szczytów połacie spiętrzonych skalnych głazów różnej wielkości, ale bez drobnej frakcji. Nie pokrywa ich szata roślinna. I taka jest prawdopodobnie etymologia tego słowa. Gołoborze znaczy obszar wolny (goły) od boru, czyli iglastego lasu, który rośnie dookoła.

W Górach Świętokrzyskich materiałem skalnym tworzącym gołoborza jest kwarcytowy piaskowiec. Skały te powstały w kambrze, czyli mniej więcej 500 mln lat temu. Są to jedne z najstarszych skał na powierzchni w naszym kraju. W kambrze dzisiejsze Góry Świętokrzyskie były dnem płytkiego morza, czego dowody znajdujemy w osadowej skale właśnie.

Natomiast skruszyły się stosunkowo niedawno, bo w plejstocenie, w okresie zlodowacenia północnopolskiego, czyli z grubsza 120–10 tys. lat temu. W tym czasie Góry Świętokrzyskie stanowiły przedpole lodowca. W surowym klimacie dochodziło do intensywnej erozji mrozowej. Woda dostająca się do szczelin skał zamarzając, zwiększała objętość i odłupywała bloki skały macierzystej. W ten sposób tworzyły się rumowiska.

Charakterystyczne zespoły roślinne

Dominującym typem lasu w parku jest bór jodłowy z domieszkami. Stefan Żeromski nazwał go Puszczą Jodłową i opisał w swoim poemacie pod takim właśnie tytułem i w innych swoich utworach. Jest to unikalny zespół leśny, wyżynny mieszany bór jodłowo-bukowy (Abietetum polonicum), porastający Łysicę i Łysą Górę. Takie zbiorowisko występuje tylko w Polsce, a zatem jest endemiczne dla naszego kraju. Poza Górami Świętokrzyskimi bór jodłowo-bukowy można spotkać jeszcze tylko na Roztoczu.

Wiek niektórych drzew w Puszczy Jodłowej przekracza 200 lat. Ponad 670 drzew na terenie parku ma wynikający z ich rozmiarów status pomników przyrody. Niestety, zmiany klimatu i zanieczyszczenia powietrza nie sprzyjają jodłom, zwłaszcza tym rosnącym w wyższych partii gór, wystawionym na działanie niekorzystnych czynników. To sprawia, że zbiorowisko to traci kondycję.

Z gołoborzami związany jest inny świętokrzyski unikat, czyli zespół jarzębiny świętokrzyskiej. Jarzębina jest pierwszym drzewem, które kolonizuje obrzeża gołoborzy. Tylko ona jest w stanie ukorzenić się w lukach między poszczególnymi głazami, przy niewielkiej ilości materii organicznej. Wyrastające w takich warunkach siewki innych drzew po prostu zamierają. Jarzębina jest tam praktycznie jedynym wyższym gatunkiem. Zbiorowisko uzupełniają mchy (np. widłoząb miotlasty i złotowłos strojny) i paprocie, przede wszystkim narecznice.

Wielkopolski Park Narodowy zachwyca niesamowitym krajobrazem. Znajduje się niedaleko Poznania

Wielkopolski Park Narodowy zajmuje siódme miejsce na liście najstarszych obszarów chronionych w Polsce. To miejsce idealne dla miłośników przyrody, ale nie tylko, bo park ma też sporo do zao...

Niewysokie góry zapewniają mnogość form ukształtowania terenu i klimatycznych nisz, co oznacza zróżnicowanie siedlisk i bogactwo flory. Na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego mamy więc naturalne siedliska ok. 860 gatunków roślin, z których 49 podlega prawnej ochronie. Wystarczy wymienić lilię złotogłów czy pełnik europejski, zwany różą górską. Rośnie tu także 340 gatunków porostów i 170 gatunków mszaków, może niezbyt efektownych, za to bardzo ważnych dla ekosystemu. Często występują tu od okresu polodowcowego.

Bogactwo świata zwierząt

Ponieważ Świętokrzyski Park Narodowy jest niemal w całości obszarem z różnymi typami leśnych zbiorowisk, a przy tym wolnym od gospodarczej działalności człowieka, występuje tu bogactwo fauny. Oczywiście dobre do życia warunki znajdują w parku gatunki pospolite w polskich lasach, takie jak sarna, jeleń czy lis. Są tam jednak także stworzenia rzadkie i zagrożone wyginięciem.

Spośród zwierząt kręgowych warto wymienić węża gniewosza plamistego czy też traszki górskie. Wielkie jest także bogactwo bezkręgowców. Zanotowano tu np. ponad 600 gatunków motyli i 1000 gatunków chrząszczy. Wspomnieć wypada zwłaszcza niespotykane w lasach gospodarczych chrząszcze związane z rozkładem starych i martwych drzew, takie jak np. pachnica dębowa, niezwykle rzadki jelonek rogacz czy zagłębek bruzdkowany. Z ptaków, których jest ponad 220 gatunków, wymieńmy rzadkie puszczyka uralskiego czy bociana czarnego.

Obiekty, które warto zobaczyć

• Wał kultowy. Szczyt Łysej Góry otacza eliptyczny kamienny wał długości 1,5 km, o wysokości dochodzącej do 2 m. Nie ulega wątpliwości, że jest to dzieło rąk ludzkich, choć specjaliści nie są zgodni co do jego przeznaczenia. Prawdopodobnie nie była to jednak konstrukcja obronna, tylko pełniąca w czasach pogańskich funkcje kultowe, wyodrębniająca miejsce o specjalnym religijnym charakterze. Wskazują na to podobne pozostałości znajdujące się na Ślęży czy Raduni. Wał miał jedno wejście i powstał z większych bloków obłożonych mniejszy tłuczniem pozwalającym nadać mu bardziej precyzyjną formę.
• Klasztor misjonarzy oblatów. Pierwsza świątynia w tym miejscu powstała w początkach XII w., a więc w czasach Bolesława Krzywoustego. Odkąd w XIV w. Władysław Łokietek przekazał zakonnikom z Łysej Góry relikwie drzewa Krzyża Świętego, miejsce stało się celem pielgrzymek. W czasach Jagiellonów było to najważniejsze polskie sanktuarium, odwiedzane przez królów, od Jagiełły do Jana Kazimierza. Obecny barokowy kościół św. Trójcy pochodzi z końca XVIII w. Co ciekawe, w jego podziemiach spoczywa rzekoma mumia kresowego magnata Jeremiego Wiśniowieckiego, czyli „Jaremy”, którą to postać spopularyzował Henryk Sienkiewicz w swojej powieści „Ogniem i mieczem”. Autentyczność szczątków jest jednak wątpliwa, zwłaszcza że w 1777 r. klasztor spłonął.