Język w Brazylii – wielojęzyczne serce Ameryki Południowej

Spis treści:

1. Portugalski w Brazylii – język z taneczną duszą
2. Języki rdzennych ludów – dziedzictwo przeszłości
3. Języki afrykańskie – dziedzictwo przymusowej migracji
4. Języki imigrantów – małe ojczyzny w Brazylii
5. Język polski w Brazylii – mała ojczyzna w tropikach
6. Język migowy – libras jako język oficjalny
7. Język w Brazylii – ciekawostki

Przed przybyciem Europejczyków w 1500 roku tereny dzisiejszej Brazylii zamieszkiwały setki plemion posługujących się różnorodnymi mowami. Szacuje się, że przed kolonizacją używano tu około 1200 języków. Były one częścią różnych rodzin językowych, takich jak arawacka, tupi-guarani, makro-ge-bororo czy pano. Kolonizacja portugalska wprowadziła portugalski jako urzędowy język administracji, religii i edukacji. Jednak przez pierwsze dwa stulecia narzecza rdzennych ludów, szczególnie z rodziny tupi, były powszechnie używane przez kolonizatorów. Tak zwana Lingua geral – język oparty na tupi – pełnił funkcję języka kontaktowego w dużej części kolonii. Dopiero w XVIII wieku, gdy Portugalia zaostrzyła politykę językową, portugalski zaczął wypierać inne mowy i od tego czasu funkcjonuje jako urzędowy język w Brazylii.

Portugalski w Brazylii – język z taneczną duszą

Dziś portugalski jest jedynym językiem urzędowym Brazylii i posługuje się nim niemal cała populacja licząca ponad 200 milionów osób. Brazylijski portugalski różni się od swojego europejskiego odpowiednika zarówno w wymowie, jak i słownictwie. Te różnice są na tyle znaczące, że Brazylijczycy i Portugalczycy muszą czasem dostosowywać język, by się zrozumieć.

Charakterystyczny dla brazylijskiego portugalskiego jest śpiewny akcent oraz zapożyczenia z języków rdzennych i afrykańskich. Słowa takie jak:

• abacaxi (ananas),
• caipirinha (popularny koktajl)

mają korzenie w językach rdzennych, podczas gdy:

• samba
• axé (styl muzyki tanecznej)

wywodzą się z języków afrykańskich, wprowadzonych przez niewolników.

Brazylijczycy są dumni ze swojego języka, ale ich wersja portugalskiego jest także narzędziem integracji w kraju pełnym różnorodności kulturowej i regionalnej.

Języki rdzennych ludów – dziedzictwo przeszłości

Brazylia to dom dla około 305 rdzennych grup etnicznych, które posługują się ponad 180 językami. Mimo drastycznego spadku liczby użytkowników rdzennych języków od czasów kolonizacji, wiele z nich wciąż jest używanych na co dzień w amazońskich wioskach i rezerwatach. Największą rodziną językową w Brazylii jest tupi-guarani. Język guarani jest używany nie tylko w Brazylii, ale także w sąsiednich krajach, takich jak Paragwaj, gdzie ma status urzędowy. Język tenetehara, należący do tej samej rodziny, jest wciąż żywy wśród ludu Guajajara w stanie Maranhão.

Inne ważne rodziny językowe to makro-ge-bororo, do której należy np. język kayapo, oraz język arawacki, z językiem baniwa używanym na północy kraju. Każdy z nich niesie w sobie wyjątkową wiedzę o środowisku naturalnym, mitologiach i tradycjach, które są nieocenioną częścią dzisiejszej brazylijskiej świadomości narodowej.

Języki afrykańskie – dziedzictwo przymusowej migracji

Podczas trwającego ponad trzy wieki okresu niewolnictwa do Brazylii sprowadzono miliony Afrykańczyków, głównie z zachodniej Afryki. Choć większość języków afrykańskich uległa asymilacji, ich wpływ na portugalski brazylijski jest niezaprzeczalny. Niektóre afrykańskie języki i tradycje przetrwały w formie religijnych praktyk i muzyki. Język joruba – do dziś powszechnie używany w Nigerii, po drugiej stronie Atlantyku – wpłynął w Brazylii na rozwój religii takich jak candomblé i wciąż jest używany w pieśniach i rytuałach. Podobnie języki z grupy bantu wpłynęły na muzykę, tańce i obyczaje Brazylii.

Ciekawostką jest, że w XVIII i XIX wieku język nagô (odmiana joruba) był używany jako lingua franca w niektórych częściach stanu Bahia. Dziś ten wpływ jest widoczny głównie w słownictwie związanym z kulturą afro-brazylijską.

Języki imigrantów – małe ojczyzny w Brazylii

Brazylia była i jest krajem imigrantów. W XIX i XX wieku przybyły tu fale Europejczyków, Japończyków, Arabów. W wielu regionach do dziś można usłyszeć języki takie jak włoski, niemiecki, japoński czy polski.

W południowym stanie Santa Catarina język niemiecki jest używany przez potomków osadników z Niemiec, którzy przybyli w XIX wieku. W niektórych miejscowościach, takich jak Pomerode, mówi się językiem pomorskim – dawną odmianą niemieckiego, którą posługiwano się m.in. w przedwojennym Szczecinie. Co ciekawe, w 2000 roku w Pomerode powstała replika ceglanej bramy portu morskiego w Szczecinie. Konstrukcja ta stanowi wyraz pamięci mieszkańców Pomerode o Pomorzu i jego stolicy. Podobnie włoski jest żywy w stanie Rio Grande do Sul, gdzie lokalna odmiana zwana talian przetrwała w codziennych rozmowach i kulturze kulinarnej.

Japońska społeczność w São Paulo – największa poza Japonią – zachowała znajomość języka japońskiego, choć kolejne pokolenia coraz częściej przechodzą na portugalski.

Język polski w Brazylii – mała ojczyzna w tropikach

Polacy zaczęli emigrować do Brazylii w XIX wieku, głównie z powodów ekonomicznych. Największa fala emigracji działa się w latach 70. XIX wieku, kiedy tysiące polskich rodzin osiedliło się w południowych stanach Brazylii, takich jak Paraná, Santa Catarina i Rio Grande do Sul. Dziś Brazylia jest domem dla jednej z największych polonijnych społeczności na świecie, liczącej około 1,5 miliona osób polskiego pochodzenia.

Język polski przetrwał w Brazylii głównie w małych, wiejskich społecznościach. Największym skupiskiem Polonii jest miasto Kurytyba, stolica stanu Paraná, gdzie polska kultura i język są pielęgnowane w szkołach, kościołach i stowarzyszeniach. W niektórych wsiach, takich jak Cruz Machado, polski jest nadal używany w codziennych rozmowach. Co ciekawe, z polszczyzną zaszły tam podobne procesy co z innymi językami europejskimi przeszczepionymi na inne kontynenty. Po dekadach w odosobnieniu od ziem rdzennych zaczęła ewoluować na swój własny sposób, nierzadko też zachowując pewne archaiczne formy, od dawna już nie słyszane w Polsce.

Polacy w Brazylii zachowali język ojczysty, szczególnie w pierwszych pokoleniach, ale z czasem ulegał on wpływom portugalskiego. Dziś wiele młodych osób polskiego pochodzenia zna język polski tylko częściowo lub w ogóle go nie używa. Niemniej jednak język polski pozostaje ważnym elementem tożsamości polonijnej.

Co ciekawe, język polski jest również obecny w szkolnictwie. W niektórych regionach działa kilkanaście szkół językowych i organizacji polonijnych, które uczą języka i kultury. Polska tradycja widoczna jest także w lokalnych festiwalach, takich jak Festiwal Polskiej Kultury w Kurytybie, podczas którego można usłyszeć polskie pieśni, zobaczyć tradycyjne tańce i skosztować pierogów czy bigosu.

Język migowy – libras jako język oficjalny

Nie wszyscy wiedzą, że Brazylia uznaje także język migowy libras (Língua Brasileira de Sinais) za oficjalny język w kraju. Libras jest szeroko używany przez społeczność głuchych i różni się od innych języków migowych, takich jak amerykański ASL czy polski język migowy PJM.

Od 2002 roku Libras ma status języka oficjalnego, co oznacza, że musi być używany w instytucjach publicznych, szkołach i telewizji. Jego uznanie jest symbolem inkluzywności i troski o różnorodność w Brazylii.

Język w Brazylii – ciekawostki

1. Lingua geral, oparta na języku tupi, była powszechnie używana przez pierwszych kolonizatorów. Zanikła niemal całkowicie po XVIII wieku.
2. Brazylijski „spanglish” – na granicy z Paragwajem i Argentyną rozwija się mieszanka portugalskiego, hiszpańskiego i języków lokalnych, zwana portuñol.
3. Najdłuższe słowo w brazylijskim portugalskim to anticonstitucionalíssimamente, które oznacza „w sposób absolutnie niezgodny z konstytucją”.
4. Język na wyspie – w stanie Espírito Santo mieszkańcy wyspy Pancas posługują się dialektem niemieckim zwanym hunsrik.

Źródło: National Geographic Polska

Nasz ekspert

Łukasz Załuski

Redaktor naczelny „National Geographic Polska". Uważny obserwator zmieniającego się świata i nowych trendów w technologiach. Miłośnik tenisa i europejskich stolic.